زانوی ضربدری به چه دلیل بروز می کند و چگونه درمان می شود؟

زانوی ضربدری یا زانوی ایکس شکل زمانی مشاهده می‌شود که زانوها به‌طرف داخل منحرف شده باشند و مچ هر دو پا به یکدیگر نرسند. این عارضه می‌تواند به دلایل طبیعی و در اثر بیماری‌های زمینه‌ای بروز پیدا کند. درمان این عارضه در موارد خفیف به‌صورت طبیعی و با رشد کودک برطرف می‌شود، اما در موارد دیگر ممکن است که نیاز به مداخله پزشکی باشد. برای درمان زانوی ضربدری روش‌های مختلفی مانند مصرف ویتامین، استفاده از ارتز و بریس‌ها، ماساژ درمانی، فیزیوتراپی و ورزش درمانی وجود دارند. در صورت درمان نکردن این عارضه ممکن است که فرد در آینده به مشکلاتی مانند آرتروز زودهنگام و ناهنجاری‌های زانو دچار شود.

زانو ضربدری چیست؟

زانوی ضربدری که با اصطلاح، ژنو-والگوم (Genu Valgum) هم شناخته می‌شود، عارضه‌ای است که در آن زانوها به سمت داخل متمایل شده، درحالی‌که مچ هر دو پا از یکدیگر فاصله دارند. زانوها و مچ پا در افراد دارای این عارضه نمی‌توانند هنگام ایستادن هم‌زمان به یکدیگر برخورد داشته باشند. میزان شیوع این عارضه در دختران کمی بیشتر از پسران است.

زانوی ضربدری معمولاً بخشی از رشد و تکامل طبیعی کودکان است. اکثر کودکان خردسال برای مدتی زانوی ضربدری دارند که پس از مدتی خودبه‌خود برطرف می‌شوند. نوزادان در دورانی که شروع به راه‌رفتن می‌کنند پاهای پرانتزی شکل (زانوها به بیرون خمیده می‌شوند) به خود می‌گیرند و حدوداً در سن سه سالگی شکل ضربدری (زانوها به درون تمایل پیدا می‌کنند) به خود می‌گیرند. این تغییر شکل تا سن شش یا هفت سالگی برطرف می‌شود. در موارد نادر، زانوی ضربدری می‌تواند نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای استخوانی باشد، خصوصاً اگر علائم این عارضه بعد از شش سالگی مشاهده شوند.

انواع زانوی ضربدری بر اساس شدت

شدت زانوی ضربدری به میزان زاویه انحراف محوری و همچنین فاصله مچ پاها از یکدیگر، در زمانی که زانوها به یکدیگر چسبیده‌اند، تعیین می‌شود. شدت این عارضه معمولاً به سه درجه تقسیم می‌شود (منبع):

• درجه یک (خفیف): انحراف محوری ۶ تا ۱۰ درجه
• درجه دو (متوسط): انحراف محوری ۱۰ تا ۲۰ درجه
• درجه سه (شدید): انحراف محوری بیشتر از ۲۰ درجه

دلایل بروز زانوی ضربدری

زانوی ضربدری می‌تواند بر اثر عوامل مختلفی به بروز پیدا کند. برخی از این دلایل فیزیولوژیکی است و جزئی از فرایند طبیعی رشد کودک محسوب می‌شود، اما برخی دیگر از این دلایل پاتولوژیکی است و در اثر بیماری‌های زمینه‌ای به وجود آمده است. برخی از بیماری‌های زمینه‌ای که باعث بروز زانوی ضربدری می‌شود، می‌توان به نرمی استخوان یا راشیتیسم، عوامل و بیماری‌های ژنتیکی، آسیب‌دیدگی و شکستگی‌ها در استخوان ساق پا و زانو و همچنین عارضه‌های مفصلی اشاره کرد.

آیا زانوی ضربدری نیاز به درمان دارد؟

زانوی ضربدری در بیشتر موارد یک عارضه مادرزادی و خوداصلاحی است، به این معنی که تا پایان زمان رشد کودک، این مشکل رفع می‌شود. البته در موارد نادر اگر زانوی ضربدری شدت زیادی داشته باشد یا در اثر بیماری‌ها و مشکلات زمینه‌ای به وجود آمده باشد، مراجعه به پزشک ضروری است. اثربخشی درمان به سن و فرد بستگی دارد. هر چه سن فرد دارای زانوی ضربدری بیشتر باشد امکان درمان کامل آن کمتر می‌شود. به‌طور‌کلی اگر علائم زیر مشاهده شد بهتر است که به پزشک مراجعه . فرایند درمان را شروع کرد.

• زانوی ضربدری که قبل از دو سالگی مشاهده شود
• زانوی ضربدری که بعد از هفت سالگی شدیدتر شود
• کوتاهی بیش از حد قد
• ظاهر نامتقارن پا
• درد زانو یا لگن
• لنگیدن هنگام راه‌رفتن

شاید درمان زانوی ضربدری در بزرگسالان و افرادی که از سن رشد خود عبور کرده‌اند، به طور کامل ممکن نباشد، اما مراجعه‌نکردن به یک ارتوپد و دنبال‌نکردن روش‌های درمانی می‌تواند باعث بروز عارضه‌های دیگر مانند آرتروز زانو، کمردرد، انحراف مچ پا، بروز عارضه‌های مختلف مفصلی، راه‌رفتن غیرطبیعی و افزایش فشار بر ستون فقرات شود.

تشخیص زانوی ضربدری

برای تشخیص زانوی ضربدری معمولاً فقط انجام شرح‌حال و معاینه فیزیکی کافی است. در معاینه فیزیکی شرایط زیر بررسی می‌شود:

• بررسی فیزیکی زانو و مچ پا
• اندازه‌گیری فاصله میان قوزک هر دو پا
• بررسی قد و وزن
• بررسی وضعیت تقارن هر دو پا
• نحوه راه‌رفتن

البته اگر زانوی ضربدری در اثر یک بیماری زمینه‌ای به وجود آمده باشد، انجام ارزیابی‌های بیشتر و آزمایش‌های بالینی ضروری است. در برخی موارد ممکن است که پزشک برای بررسی دقیق‌تر استخوان‌ها، درخواست عکس‌برداری با اشعه ایکس یا MRI را کند.

درمان زانوی ضربدری

ازآنجاکه زانوی ضربدری به طور طبیعی در کودکان درحال‌رشد رخ می‌دهد، معاینه و بررسی این وضعیت توسط پزشک در طول سال‌های اولیه توصیه می‌شود. اگر پای ضربدری همچنان ادامه یابد و خودبه‌خود اصلاح نگردد، ممکن است که اقدامات اصلاحی و روش‌ّهای درمانی مختلف توصیه گردد. بخشی از روش‌های درمان زانوی ضربدری شامل موارد زیر می‌شود:

مصرف ویتامین

اگر زانوی ضربدری ناشی از نرمی استخوان باشد، مصرف ویتامین D و C و همچنین کلسیم می‌تواند در درمان آن بسیار مؤثر واقع شود. ویتامین D نقش مهمی در سلامت استخوان ایفا می‌کند و کمبود آن می‌تواند به بروز برخی عارضه‌های استخوانی مانند زانوی ضربدری کمک کند. با اینکه افزایش سطح ویتامین D می‌تواند به حفظ سلامت استخوان کمک کند، اما بهتر است به یاد داشت که زانوی ضربدری در اثر عواملی غیر از نرمی استخوان هم به وجود می‌آید، به همین دلیل نمی‌توان مصرف ویتامین را یک درمان مستقل برای زانوی ضربدری دانست و بهتر است روش‌های دیگر را نیز برای درمان در نظر گرفت.

استفاده از ارتز

ارتز به‌طورکلی وسیله‌ای است که به جهت اصلاح وضعیت اندام یا کمک به افزایش عملکرد آن، به طور جداگانه و مخصوص هر فرد طراحی می‌شود. استفاده از ارتزها به‌خصوص در کودکانی که دارای زانوی ضربدری شدید بوده و هنوز در زمان رشد خود هستند، می‌تواند اثرات درمانی بسیار خوبی داشته باشد. در بزرگسالان و سایر موارد نیز، استفاده از ارتز می‌تواند از بروز عوارض ناشی از زانوی ضربدری جلوگیری کند. ارتزهای کمک‌کننده به زانوی ضربدری شامل موارد زیر می‌شوند:

• کفش، صندل و کفی طبی: استفاده از کفش و کفی طبی می‌تواند به تغییر حالت زانوی ضربدری کمک کند و فشار را از روی زانو بردارد. البته باید به این توجه داشت که کفش و کفی طبی غیراستاندارد می‌تواند آسیب‌زا باشد. به همین دلیل برای تهیه کفی و کفش طبی بهتر است که به یک کلینیک تخصصی مراجعه کنید تا باتوجه‌به میزان ضربدری زانو، ارتز مخصوص شما تهیه شود.
• زانوبند سه نقطه فشار (GVC): زانوبندهای سه نقطه فشار (GVC) با ایجاد فشار در اطراف زانو و جلوگیری از انحراف آن می‌تواند به بهبود زانوی ضربدری کمک کند
• استفاده از بریس بلند پا (KAFO Brace): بریس بلند پا می‌تواند به هم‌ترازی و صاف قرارگرفتن پا کمک کند. استفاده از این بریس‌ها در مدتی که پزشک تعیین کرده، می‌توانند پا را وضعیت مناسبی قرار دهد.

ماساژ درمانی

ماساژ درمانی به‌تنهایی نمی‌تواند درمانی قطعی برای زانوی ضربدری در نظر گرفته شود، اما می‌تواند به عنوان یک روش درمانی تکمیلی استفاده شود. ماساژ درمانی اگر توسط یک شخص متخصص انجام شود می‌تواند با افزایش جریان خون، تقویت عضله‌های اطراف زانو و تغییر میزان فشار وارد شده به زانو از بروز دردها و عوارض ناشی از زانوی ضربدری جلوگیری کند. به یاد داشته باشید که ماساژ درمانی حتماً باید توسط یک متخصص آموزش‌دیده و دارای مجوز برای اطمینان از ایمنی و استفاده از تکنیک مناسب انجام شود.

فیزیوتراپی

فیزیوتراپی می‌تواند نقش مهمی در درمان زانوی ضربدری در کودکان داشته باشد. در بزرگسالان نیز فیزیوتراپی می‌تواند در مدیریت عوارض ناشی از زانوی ضربدری بسیار مؤثر واقع شود. متخصص با ارائه یک برنامه مشخص از حرکات اصلاحی و سایر تکنیک‌های فیزیوتراپی اقدام به اصلاح تدریجی و جلوگیری از بروز عوارض زانوی ضربدری می‌کند. از مزایای فیزیوتراپی می‌توان به افزایش قدرت و سلامت عضلات پا و اطراف زانو، افزایش تحرک و انعطاف‌پذیری مفصل‌ها، مدیریت درد و اصلاح وضعیت حرکت اشاره کرد.

جراحی

در موارد حاد زانوی ضربدری یا در مواردی که این عارضه باعث بروز عوارض دیگر مانند آرتروز شدید شده است، جراحی می‌تواند یکی از روش‌های درمانی زانوی ضربدری باشد. البته جراحی آخرین راه‌حل درمان است و در صورتی باید انجام شود که سایر روش‌های درمانی کارساز نباشد. سه نوع جراحی برای درمان زانوی ضربدری وجود دارد:

درمان زانوی ضربدری با ورزش

ورزش و حرکات اصلاحی ممکن است که نتواند در همه موارد، خصوصاً موارد شدید، زانوی ضربدری را درمان نکند، اما می‌تواند به بهبود علائم و عوارض ناشی از زانوی ضربدری کمک کند. زانوی ضربدری خفیف را می‌توان با ورزش درمانی اصلاح کرد. این ورزش‌ّها به هم‌ترازی مجدد زانوها و ایجاد ثبات در آنها کمک می‌کنند. برخی از حرکات ورزشی تأثیرگذار در درمان زانوی ضربدری را می‌توانید در زیر مشاهده کنید:

حرکت بالا بردن پا

به پشت دراز کشیده و هر بار یک پا را به‌صورت صاف بالا ببرید، نگه دارید و سپس آن را پایین بیاورید این حرکت را به‌نوبت با هر پا جداگانه تکرار کنید.

حرکت هیپ-ابداکشن ایستاده

برای انجام این حرکت صاف بایستید و پاها را به اندازه عرض شانه باز کنید. سپس به‌آرامی یک پا را از کنار خود بالا بیاورید. چند ثانیه پا را نگه دارید و سپس به موقعیت قبلی برگردید. این حرکت را با پای دیگر هم انجام دهید.

حرکت همسرینگ کرل

حرکت همسترینگ کرل را می‌توانید هم به‌صورت ایستاده و هم به‌صورت خوابیده اجرا کنید. برای انجام این حرکت به‌صورت خوابیده، ابتدا روی شکم دراز بکشید و سعی کنید یک پا را خم کرده و به باسن خود برسانید. برای انجام همسترینگ کرل به‌صورت ایستاده هم از یک صندلی یا تکیه‌گاه استفاده کنید و سپس سعی کنید که یک پا را از پشت تا جایی که می‌توانید بالا بیاورید.

حرکت پل

برای انجام این حرکت کافی است روی زمین به پشت دراز بکشید. زانوهایتان را خم کنید به‌طوری‌که کف پاهایتان روی زمین قرار بگیرد. دست‌ها را در کنار بدن قرار دهید و با استفاده از عضلات کمر و ران، باسن خود را بلند کنید. سی ثانیه در این وضعیت خود را نگه دارید و سپس این حرکت را چند بار تکرار کنید.

حرکت ساید-لانگ

برای انجام این حرکت بایستید و سر و شانه‌های خود را صاف نگه دارید. سپس دست‌های خود را روبه‌روی سینه خود به هم بچسبانید و پاهایتان را به‌اندازه عرض شانه باز کنید. حال یک پا را در جای خود نگه داشته و وزن خود را روی پای دیگر بیندازید. چند ثانیه در آن وضعیت باقی بمانید و سپس حرکت را روی پای دیگر انجام دهید.

پیشگیری

پیشگیری از زانوی ضربدری ممکن است همیشه امکان‌پذیر نباشد، به‌خصوص اگر این عارضه ناشی از عوامل ژنتیکی یا رشدی باشد. بااین‌وجود اقداماتی وجود دارند که با انجام آن‌ّها می توان هم‌ترازی پاها و کاهش خطر یا شدت زانوی ضربدری را افزایش داد:

• کاهش وزن
• پوشیدن کفش مناسب
• تمرینات کششی ملایم در عضلات پا
• پرهیز از نشستن طولانی‌مدت به شکل قورباغه‌ای (نشستن به شکل W)
• معاینه مستمر نوزاد و کودک توسط پزشک

نتیجه‌گیری

زانوی ضربدری یکی از شایع‌ترین عارضه‌های مربوط به استخوان است که با انحراف زانوها به داخل مشخص می‌شود. این عارضه بیشتر در کودکان مشاهده می‌شود و جزئی از رشد طبیعی بدن آن‌ها محسوب می‌شود. در این موارد و زانوی ضربدری پس از مدتی برطرف می‌شود و نیزی به نگرانی والدین وجود ندارد. البته زانوی ضربدری بر اثر بیماری‌های زمینه‌ای نیز ممکن است که مشاهده شود، در این صورت است که عارضه باید بسیار جدی‌تر گرفته شده و به متخصص طب فیزیکی مراجعه کرد.

سوالات متداول

تفاوت زانوی ضربدری با زانوی پرانتزی در چیست؟

در زانوی ضربدری، هنگام ایستادن و قراردادن زانو‌های کنار یکدیگر، مچ پاها به هم نمی‌رسند و فاصله دارند. پاها در این عارضه شکل ایکس به خود می‌گیرند. در زانوی پرانتزی زانوها به هم نمی‌رسند درحالی‌که مچ پاها در کنار هم قرار گرفته‌اند.

آیا با زانوی ضربدری می‌توان ورزش و فعالیت کرد؟

بله، در موارد بسیار خفیف این عارضه هیچ مشکلی در زندگی روزمره و ورزش‌کردن ایجاد نمی‌کند، اما در موارد شدید بهتر است که از دویدن و انجام ورزش‌هایی که فشار زیادی به زانو وارد می‌کنند، تا جایی که ممکن است خودداری کرد.

در چه سنی زانوی ضربدری خود را نشان می‌دهد؟

معمولاً در سنین سه یا چهار سالگی زانوی ضربدری در کودکان قابل مشاهده است. این مورد طبیعی است و بخشی از روند رشد کودک را شامل می‌شود.

آیا زانوی ضربدری در ۱۳ سالگی عادی است؟

معمولاً تا سن ۱۲ سالگی باید زانوی ضربدری رفع شده باشد اما اگر زانوی ضربدری رفع نشد یا شدت آن افزایش پیدا کرد بهتر است که به ارتوپدی مراجعه کنید.

آیا زانوی ضربدری به‌صورت کامل درمان می‌شود؟

اگر زانوی ضربدری به علت فیزیولوژیکی به وجود آمده باشد تا هفت سالگی خودبه‌خود درمان می‌شود، اما اگر بر اثر دلایل پاتولوژیکی و بیماری‌های زمینه‌ای به وجود آمده باشد، ممکن است که درمان قطعی همیشه امکان‌پذیر نباشد. موفقیت درمان زانوی ضربدری به عوامل مختلفی مانند شدت بیماری، سن، علل زمینه‌ای و پاسخ فرد به درمان بستگی دارد.

آیا کاهش وزن روی زانوی ضربدری تأثیر می‌گذارد؟

اضافه‌وزن فشار اضافی روی پاها و زانو وارد می‌کند و می‌تواند باعث بدتر شدن زانو شود. کاهش وزن می‌تواند تأثیر مثبتی بر وضعیت زانوی ضربدری بگذارد.

آیا بعد از جراحی امکان بازگشت زانوی ضربدری وجود دارد؟

بله، به دلایل مختلفی مانند ضعف عضلانی، بهبود پیدا نکردن درست استخوان‌ها و همچنین خطا در جراحی امکان ضربدری شدن دوباره زانو وجود دارد.

آیا با زانوی ضربدری می‌توان معافیت سربازی گرفت؟

زانوی ضربدری در مواردی که فاصله بین دو قوزک بیش از ۱۲ سانتی‌متر امکان معافیت دائم وجود دارد و در صورت داشتن مدرک کارشناسی این فاصله باید بیش از ۱۴ سانتی‌متر باشد. در سایر موارد این عارضه ممکن است شامل معاف از رزم شود. البته قوانین سربازی همیشه در حال تغییرند و برای گرفتن اطلاعات بیشتر به دفاتر نظام وظیفه یا پلیس + ۱۰ مراجعه کنید.