در این مقاله منظور از ساق پا قسمت نرمی پا که درست زیر زانو قرار دارد است و از سه عضله (گاستروکنمی، سولئوس و پلانتاریس) تشکیل شده است. علاوه بر این که آسیب به هر یک از این عضله‌ها ممکن است باعث ایجاد درد در ساق پا شود احتمال دارد که شرایطی پیش بیایید که بر روی رگ‌های خونی، اعصاب یا بافت‌های احاطه کننده ساق پا نیز تأثیر بگذارد. درد ساق پا دلایل مختلفی از فشار عضلانی یا پارگی گرفته تا لخته شدن خون دارد. در چنین مواردی پزشک از شما می‌خواهد تا از به دقت به ویژگی‌های ناراحتی خود مانند کیفیت (مثلاً ناگهانی بودن درد، گرفتگی) و شدت (به عنوان مثال، خفیف یا شدید بودن درد) توجه کنید تا از این طریق بتوانید در تشخیص علت اصلی درد ساق پا به وی کمک کنید.
در پایان، برنامه درمانی شما به تشخیص زمینه‌ای شما بستگی دارد اما غالبا برای رفع درد ساق پا از روش‌هایی از قبیل استراحت، یخ درمانی و مصرف داروهای ضد التهابی استفاده می‌شود.
علت درد ساق پا
در حالی که در بیشتر مواقع درد ساق پا کوتاه مدت و خوش خیم است، به ویژه تشخیص‌های مربوط به ماهیچه‌ها، اما گاهی علت درد ساق پا مواردی بسیار جدی است که شامل لخته شدن خون یا گرفتگی (وقتی شریان‌های پاهای مسدود می‌شود) می‌باشد و باید هرچه زودتر به آن رسیدگی شود. به همین دلیل همواره باید این درد را جدی گرفت و برای یافتن علت اصلی آن به پزشک مراجعه کرد.
علل مرتبط با عضلات
در اینجا مروری بر تشخیص درد ساق پا ناشی از مشکلات مربوط به عضلات ساق پا داریم که از کشیدگی عضله (هنگامی که عضله بیش از حد کشیده شده یا پاره شده است) گرفته تا گرفتگی یا کبودی عضله را در برمی‌گیرد.
گرفتگی عضلات ساق پا
اسپاسم یا گرفتگی عضله ساق پا که به آن “اسب چارلی” نیز می‌گویند به انقباض غیر ارادی یک یا چند ماهیچه در ساق پا گفته می‌شود. گرفتگی عضلات در ساق پا اغلب به شدت دردناک است و ممکن است با سفتی و گره قابل مشاهده همراه باشد. اگرچه این سفت شدن غیرقابل کنترل عضله عموماً کوتاه مدت است اما درد عضلات ساق پا می‌تواند تا روزها ادامه داشته باشد.
کشیدگی عضله ساق پا
کشیدگی عضله ساق پا و به طور خاص‌تر کشیدگی گاستروکنمیوس داخلی یکی از دلایل عمده درد حاد در ساق پا است. معمولاً این آسیب‌دیدگی در هنگام فعالیت یا انجام حرکات ورزشی اتفاق می‌افتد یعنی زمانی که فرد بصورت ناگهانی هنگام دو سرعت یا پرش استارت می‌زند. درد ساق پا ناشی از کشیدگی اغلب بصورت ناگهانی است و حسی برنده به همراه دارد بطوری که گویی عضله پاره شده است. در صورتی که کشیدگی عضله شدید باشد ممکن است که تورم و کبودی نیز به همراه داشته باشد.
گاهی اوقات به کشیدگی عضله داخلی ساق پا “ساق پای تنیس باز” نیز می‌گویند زیرا معمولا این حالت زمانی رخ می‌دهد که بازیکنان تنیس برای ضربه زدن به توپ به سرعت تغییر جهت می‌دهند.
کوفتگی عضله ساق پا
کوفتگی یا کبودی عضله ساق پا اغلب پس از یک ضربه مستقیم و یا یک سری از ضربات تکراری به ساق پا رخ می‌دهد.
علاوه بر تورم، کبودی و درد شدی، تیز گاهی ممکن است که هماتوم یا مجموعة از لخته‌های خون نیز تشکیل شود.
کشیدگی عضله سولئوس
عضله سولئوس در زیر عضله گاستروکنمیوس در ساق پا قرار دارد. کشیدگی عضله سولئوس معمولاً یک آسیب مزمن است که در دوندگان مسافت‌های طولانی اتفاق می‌افتد. در اغلب مواقع، درد ساق پا در این حالت دردی عمیق یا تنگی در ساق پا است که می‌تواند به هنگام خم شدن همزمان زانو و دورسیفلکسیون مچ پا (کشیدن انگشتان پا به عقب و سمت ساق پا) اتفاق بیفتد.
پارگی عضلات پلانتاریس
عضله پلانتاریس یک عضله نازک است که در امتداد عضله گاستروکنیموس است اما از آن کوچکتر است. عضله پارگی پلانتاریس غالباً در نتیجه خم شدن به جلو رخ می‌دهد و درد ناگهانی و یک‌دفعه‌ای در قسمت پشت پا احساس می‌شود. در این وضعیت معمولا تورم و کبودی در قسمت پشت پا همراه با گرفتگی عضله ساق پا ایجاد می‌شود.
علل غیرمرتبط با عضله ساق پا
در حالی که آسیب دیدگی عضلات شایع‌ترین علت درد ساق پا است اما گاهی ممکن است که درد ساق پا علتی غیر از این داشته باشد. از جمله علل دیگری که می‌تواند باعث درد ساق پا شود می‌توان به مشکلات عصبی، مشکلات مفصل زانو یا بیماری پا و مچ پا اشاره کرد.
تاندونیت یا پارگی آشیل
تاندون آشیل بزرگترین تاندون بدن است و عضلات ساق پا را به استخوان پاشنه متصل می‌کند. هنگامی که این تاندون تحریک شود، معمولاً در اثر استفاده بیش از حد، ممکن است در قسمت پشت پا یعنی درست بالای پاشنه پا حس سوزش ایجاد شود. البته تاندونیت آشیل می‌تواند باعث درد و سفتی ساق پا نیز شود.
اگر تاندون آشیل دچار پارگی شود معمولاً فرد درد شدید و ناگهانی در قسمت پشت پا حس می‌کند بطوری که امکان تحمل هرگونه وزنی بر روی پای آسیب دیده بسیار سخت و دشوار خواهد بود. علاوه بر این، گاهی به هنگام پارگی تاندون آشیل نوعی صدای “تق” شنیده می‌شود.
لخته خون
گاهی ممکن است که رگ‌های عمیق ساق پا (که به آن ترومبوز ورید عمیق گفته می‌شود) دچار لخته خون شوده و منجر به بروز علائمی همچون تورم، قرمزی، گرما و احساس درد و گرفتگی در ساق پا شود.
برخی از شرایط خاص خطر ابتلا به لخته خون را در فرد افزایش می‌دهند. این شرایط عبارتند از:
- بالا رفتن سن
- بارداری
- چاقی
- بی‌تحرکی
- سرطان
- سیگار کشیدن
- عمل جراحی که اخیرا انجام داده‌اید.
لخته شدن خون یک عامل بسیار جدی در بروز درد ساق پا است. اگر لخته خون درمان نشود می‌تواند به ریه‌ها (به نام آمبولی ریوی) سرایت پیدا کرده و باعث بروز مشکلات تنفسی برای فرد شود.
کیست بیکر
کیست بیکر است در واقع کیست نیست بلکه مجموعه‌ای از مایع مفصل زانو است که معمولا در اثر ابتلا به آرتروز در قسمت پشت زانو انباشت می‌شود. اگر کیست بیکر پاره شود ممکن است این مایع به داخل ساق پا نشت پیدا کرده و باعث ایجاد درد و تورم در ساق پا شود.
فشردگی عصب
فشار بر روی عصب‌های پا می‌تواند باعث بروز علائمی مانند بی‌حسی، سوزن سوزن شدن و یا درد شدید شود. عصب سورال و عصب پرورون دو عصبی هستند که فشار بر روی آنها اکثرا باعث درد ساق پا می‌شود. در موارد نادر، فشردگی شدید عصب پرونئال می‌تواند به ضعف عضلانی و افتادگی پا منجر شود.
تاندونیت رباط رکبی یا پوپلیتئال
تاندون پوپلیتئال یا رکبی مفصل زانو را احاطه کرده و استخوان ران را به عضله پوپلیتئال متصل می‌کند. عضله پوپلیتئال یک عضله مثلثی شکل است که به همراه تاندون عمل کنترل خمش و چرخش زانو را بر عهده دارد. درد ناشی از تاندونیت پوپلیتئال در بالای ساق پا یعنی در قسمت پشت و کنار زانو احساس می‌شود و به هنگام پیاده‌روی یا دویدن در سرازیری این درد تشدید می‌شود. اگر آسیب دیدگی تاندون پوپلیتئل حاد باشد، علاوه بر درد ممکن است باعث بروز خونریزی در مفصل زانو نیز شود.
در موارد نادر و در اثر تروما از جمله ضربه مستقیم به قسمت داخلی زانو، تاندون پوپلیتئال دچار پارگی می‌شود.
فشردگی شریان پوپلیتئال
فشردگی شریان پوپلیتئال که یک عارضه نادر است و اکثرا در ورزشکاران مرد و جوان رخ می‌دهد ناشی از نقص رشدی است که در آن عضله گاستروکنمیوس به شریان پاپلیتیال (واقع در زانو و پشت پاها) فشار می‌آورد.
علائم فشردگی شریان رکبی می‌تواند شامل درد عمیق در ساق پا باشد که پس از انجام ورزش‌های شدید مانند دوچرخه سواری یا دویدن به وجود می‌آید.
بیماری شریانی محیطی و گرفتگی رگ‌های پا
گرفتگی رگ‌های پا ناشی از بیماری شریانی محیطی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون در شریان‌های پا کاهش می‌یابد و منجر به بروز درد در باسن، لگن، ران، ساق یا کف پا می‌شود. این درد ظرف مدت ۱۰ دقیقه استراحت برطرف می‌شود.
درد ساق پا ناشی از گرفتگی رگ‌ها بر اثر باریک شدن شریان در قسمت میانی ران (فمورال سطحی) یا زانو (شریان پوپلیتئال) ایجاد می‌شود.
شکستگی استخوان ساق پا
شکستگی یا ترک خوردگی یکی از استخوان‌های ساق پا (استخوان درشت نی یا فیبولا) ممکن است باعث بروز درد شدید در ساق پا شود. در این حالت ممکن است که پای فرد دچار ناهنجاری و تورم نیز شود.
عفونت استخوان
در موارد نادر، گاهی ممن است که علت درد ساق پا ناشی از ابتلا به عفونت استخوان باشد. معمولا در این حالت درد به شکل دائمی و مبهم است. علاوه بر درد، گرم شدن، قرمزی و تورم نیز ممکن است در ساق پا پدیدار شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر از علت بروز علائم خود مطمئن نیستید یا نمی‌دانید که باید در این وضعیت چه کنید بهتر است به پزشک مراجعه کنید زیرا درمان درد ساق پا باید باتوجه به علت اصلی آن تجویز شود.
در صورت بروز موارد زیر به پزشک مراجعه کنید:
- عدم توانایی در راه‌رفتن یا درد داشتن به هنگام پیاده‌روی
- داشتن جراحتی که باعث ناهنجاری در قسمت ساق پا شده باشد.
- داشتن درد ساق پا به هنگام شب و یا در زمان استراحت.
- ادامه داشتن درد ساق پا به مدت بیش از چند روز
- تورم ساق پا یا مفصل مچ پا
- علائم عفونت از جمله تب، قرمزی، گرما
- وجود سایر علائم غیرمعمول
تشخیص
در بسیاری از موارد تشخیص درد ساق پا به صورت بالینی انجام می‌شود. یعنی فقط با شرح دقیق سابقه پزشکی و انجام معاینه جسمانی فرد می‌توان علت درد ساق پا را تشخیص داد. با این وجود، گاهی لازم است که برای تشخیص دقیق و بهتر از آزمایشات تصویربرداری مانند سونوگرافی یا آزمایش خون نیز استفاده کرد.
سابقة پزشکی
قبل از مراجعه به پزشک، بهتر است که نکاتی را در خصوص درد ساق پایتان یادداشت کنید. مثلاً اینکه درد چه زمانی شروع می‌شود؟ به هنگام درد چه حسی دارید؟ و آیا علائم دیگری مانند بی‌حسی یا تورم نیز به سراغتان می‌آید یا نه؟ علاوه بر اینکه پزشک در مورد درد ساق پایتان از شما سوالاتی می‌پرسد وی می‌خواهد بداند که آیا شما از نظر سلامتی مشکلی دارید یا نه و آیا اخیرا دچار آسیب‌دیدگی یا تروما نشده‌اید.
معاینه بدنی
در طی معاینه بدنی، پزشک معالج شما را معاینه کرده و ساق پای شما را فشار می‌دهد وی به دنبال علائم تورم، تندرنس، گرمی و تغییر رنگ یا قرمزی می‌گردد. همچنین ممکن است که وی رفلکسهای شما و پالسهای پا، مچ و کف پا را نیز بررسی کند.
سرانجام پزشک پا، مچ و زانو را تکان می‌دهد و در صورتی که در تشخیص خود مطمئن نباشد ممکن است انجام یک سری آزمایشات خاص را تجویز کند.
نمونه‌ای از آزمایش‌های ویژه که گاهی برای ارزیابی درد ساق پا مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل موارد زیر است:
- تست تامپسون: از تست تامپسون برای ارزیابی پارکی تاندون آشیل پارگی استفاده می‌شود که در فرد بیمار بر روی یک میز صاف دراز می‌کشد و پاهایش را از لبه میز آویزان می‌کند و پزشک عضلات ساق پای وی را فشار می‌دهد. اگر انگشتان پا به هنگام فشار دادن ساق پا به سمت پایین خم نشوند در این صورت جواب آزمایش مثبت است یعنی ممکن است که فرد دچار پارگی تاندون آشیل شده باشد.
آزمایش خون
در بیشتر موارد، نمی‌توان بطور قطع به کمک آزمایش خون علت درد ساق پا را تشخیص داد. به عبارتی دیگر، گاهی ممکن است پزشک برای تشخیص لخته خون انجام آزمایش دی دایمر را تجویز کند. نشانگرهای التهابی، میزان رسوب گلبولهای قرمز (ESR) و پروتئین واکنشی سی (CRP) نیز ممکن است در تشخیص وجود یا عدم وجود عفونت استخوانی مفید باشند.
آزمایش‌های تصویربرداری
گاهی ممکن است که پزشک برای تشخیص علت درد ساق پا از آزمایشات تصویربرداری مختلفی استفاده کند. عسکبرداری با اشعه ایکس می‌تواند انواع زیادی از ناهنجاری‌های ساق و مچ پا و یا زانو را شناسایی کند. آزمایش‌های اضافی مانند سونوگرافی یا MRI نیز ممکن است برای ارزیابی صدمات تاندون ساق پا، پارگی یا در موارد دیگر لخته‌های خون مورد استفاده قرار گیرد. در برخی موارد، شاید لازم باشد که برای تأیید تشخیص به انجام آزمایش‌های تخصصی‌تر مانند بررسی وضعیت عروقی نیاز باشد.
راه‌های درمان درد ساق پا
درمان درد ساق پا کاملاً به علت آن بستگی دارد. بنابراین تشخیص و شناسایی علت اصلی آن قبل از شروع روند درمان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به ندرت پیش می‌آید که لازم باشد برای درمان درد ساق پا از عمل جراحی استفاده شود. در ادامه چند اقدام متداول و اولیه وجود دارد که همگی ما با آنها آشنا هستیم. این موارد عبارتند از:
استراحت
در بیشتر موارد اولین درمان استراحت عضلات و اجازه فروکش کردن التهاب حاد است. در اغلب موارد، استراحت کردن تنها قدم مورد نیاز برای تسکین درد ساق پا است. اگر علائم درد ساق پا شدید باشد در این صورت استفاده از چکمه‌های پزشکی و یا عصا می‌تواند مفید باشد.
یخ درمانی و گرما درمانی
استفاده از بسته‌های یخ و پدهای حرارتی از جمله متداول‌ترین روش‌های درمان درد عضلات ساق پا یا درد تاندون‌های پا هستند. باتوجه به وضعیت فرد، می‌توان از یکی از این دو روش استفاده کرد.
کشش
کشش عضلات و تاندون‌های ساق پا می‌تواند باعث رفع برخی از علل درد ساق پا شود. برای این کار باید یک برنامه تمرینی مرتب و مستمر تنظیم شود.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی یک جنبه مهم در درمان تقریباً کلیه مشکلات ارتوپدی است. فیزیوتراپیست‌ها از تکنیک‌های مختلفی برای افزایش قدرت، بازیابی مجدد تحرک و کمک به بازگشت بیماران به سطح فعالیت‌های قبل از آسیب‌دیدگی و یا کسب حداکثر بهبودی ممکن استفاده می‌کنند.
مصرف دارو
داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی که معمولاً به آنها NSAID گفته می‌شود برخی از داروهای معمول تجویز شده، به ویژه برای بیماران مبتلا به درد ساق پا ناشی از تاندونیت یا فشار عضلانی، کوفتگی یا گرفتگی عضله هستند.
در مواردی ممکن است که از تزریق استروئیدی به نام کورتیزون برای درمان برخی از درد‌های پا یا ساق پا استفاده شود.
در صورتی که فرد دچار لخته خون شده باشد احتمالاً پزشک مصرف داروهای رقیق کننده مانند کوادامین (وارفارین) یا زارلتو (ریواروکسابان) که به آنها داروهای ضد انعقاد خون نیز گفته می‌شود، تجویز کند. این داروها از بزرگ شدن لخته خون موجود و همچنین از ایجاد لخته‌های جدید پیشگیری می‌کنند.
پیشگیری از درد ساق پا
با تغییر سبک زندگی خود می‌توان از بسیاری از علل درد ساق پا، به ویژه موارد مرتبط با عضلات پیشگیری به عمل آورد.
به عنوان مثال، به منظور جلوگیری از گرفتگی عضلانی و کشیدگی ساق پا می‌توان آن را به شیوه‌های مختلف از جمله دوی آرامی و درجا ) گرم کرد و قبل از انجام ورزش ابتدا عضله ساق پا را کشش داد. همچنین حتماً بعد از پایان ورزش بدن خود را سرد کنید. به عبارت دیگر، حداقل ۱۰ دقیقه قبل از اتمام ورزش سعی کنید کم کم سرعت فعالیت خود را کم کنید.
علاوه بر این، به ویژه برای پیشگیری از گرفتگی عضلات ساق پا، سعی کنید که حتما بدن خود را هیدارته نگه داشته و از ورزش بیش از حد به خصوص در آب و هوای بسیار گرم و یا داخل اتاق خودداری کنید. همچنین نوشیدن نوشیدنی الکترولیتی یا مصرف قرص الکترولیت که حاوی پتاسیم، منیزیم و کلسیم است و محدود کردن مصرف الکل و کافئین نیز می‌تواند در برطرف کردن گرفتگی عضلات ساق پا موثر باشد.
و در آخر اینکه در حالی که پیشگیری از بروز بسیاری از عوامل غیرعظلانی درد ساق پا من جمله درد ساق پای ناشی از لخته شدن خون و گرفتگی رگ‌های پا بر اثر بیماری شریان محیطی به همین راحتی نیست اما می‌توانید برای به حداقل رساندن احتمال ابتلا به موارد زیر را رعایت کرد:
- کشیدن سیگار را ترک کنید.
- وزن سالم خود را حفظ کنید.
- داروهای خود را طبق تجویز مصرف کنید.
- برای معاینه منظم و آزمایش غربالگری (به عنوان مثال، دیابت و کلسترول)به پزشک معالج مراجعه کنید.
